هنر در عصر سلجوقیان

به گزارش محمد کریمی://در عصر سلجوقیان هنر معماری به شکوفایی و کمال رسید و هنرمندان و معماران آثار فراوانی بوجود آوردند. در این دوره از تلفیق حیاط چهار ایوانی و تالار مربع گنبددار (چهارطاقی)، مسجد بزرگ ایرانی بوجود آمد. بهگونهای که حیاط مرکزی و چهار ایوان اطراف آن اساس معماری مذهبی در ایران گردید. نماسازی دیوار بناها با آجر بود و از امکانات هنری آن استفاده میشد و نقوش متنوعی از آجر بهوجود میآورند. هنر آجرتراشی و تزئین بناها با آجرهای تراشیده شده از قرن پنجم هجری در ایران معمول و تااواخرقرن ششم ادامه یافت و کاملتر گردید. سلجوقیان در بکارگیری گنبد دو پوسته سعی زیادی داشتند و نوع جدیدی از پایه را برای آن در نظر گرفتند. علت بوجود آمدن گنبد دو پوسته، فضای داخلی و قالب خارجی بود. گنبد داخلی نیمکرهای بود ولی گنبد بیرونی به شکل بیضی نسبتًا نوک تیزی اجرا میشد. نمونهٔ چشمگیر در این مورد گنبد مسجد جامع اصفهان است. بنای مدرسه از جمله بناهای مذهبی این دوران بود. مدرسه در سرتاسر امپراتوری سلجوقی گستریش پیدا کرد و دارای ویژگیهایی گشت از جمله صحن چهار ایوانی که ریشه ایرانی داشت. از معروفترین مدارس، مدرسه نظامیه بغداد بود و نیز در اصفهان، نیشابور، بلخ، بصره و. … از دیگر بناهای مذهبی بناهای آرامگاهی بودند که در این دوران ساخته شدند. معماری غیرمذهبی نیز همدوش معماری مذهبی بکار میرفت. معماری غیرمذهبی رایج در دورهٔ سلجوقیان کاروانسراست که دارای صحن بزرگ و چهار ایوان است. دورهٔ سلجوقی دورهٔ توازن و تعادل معماری ایرانی بود که از تجارب پیشین بهره میگرفت و الگوهای تازهای برای آینده ایجاد میکرد. در اواخر عهد سلجوقی ترئینات گچبری و رنگ اهمیت زیادی یافت. کاشی لعابدار فیروزهای در تزئین معماری بکار گرفته شد. از ویژگیهای این دوران در معماری استفاده از آجر بود. آجرهای عالی با جایگیری ظریف و شکلگیری هندسی نقوش برطبق سبکی دقیق، ویژگیهای تزئینی بنا را جلوهگر میساخت. این امر با توانایی و قدرت تکنیکی اعجابآوری اجرا میشد. از مساجد ایران در این دوران میتوان به مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان، مسجد جامع قزوین و از مدارس، مدرسهٔ خارجرد را نام برد. از بناهای غیرمذهبی که بیشتر کاروانسرا هستند میتوان رباط شرف، رباط انوشیروان، رباط ملک (سمرقند بخارا) و از برجها و مقابر این دوره که به شکل تپه ساخته شدهاند، و دو طبقه  بوده آند، مقابر دایره شکل سه گنبد در ارومیه و برج مدور مراغه و از مقابر نقشه ترکدار، مقبرهٔ پیر، گنبد سرخ و گنبد علویان و از مقابر چند ضلعی، گنبد علی در ابرقو، گنبد کبود در مراغه و از برجها، برج دماوند، برج غربی و شرقی خرقان و برج مهماندوست را نام برد. انواع متنوعی از سفالینهها کمی پس از روی کار آمدن سلجوقیان در ایران ظاهر شد. مراکز عمدهٔ آن در ایران شهر ری و کاشان بود. ویژگی این سفالینه ها استفاده از خمیر سفید بود،که عملا کاربرد لعاب را منتفی میکرد. در این دوره بود که سفالینهها چند رنگ چینی تولید شدند. برخی ظروف که در حدود قرن ششم هجری تولید شد، مشبک کاری ترئین یافته بود و شبکه ها با لعاب شفاف پرشده بودند. در اواسط همان قرن لعاب کاری رنگی بوجود آمد که معمولاً بهرنگ فیروزهای یا آبی تیره بود. سفالینه های زرین فام نیز در خلال قرن ششم بوجود آمدند. نمونه های نخستین آن، ریشه در مصر و بین النهرین داشت و در ایران از پیشرفت و تحول کافی برخوردار شد. نقش پردازی سفالینه ها در شهر روی و کاشان باهم متفاوت بود. در ری زمینه زرین فام بود و پیکرهها با تزئین گیاهان مارپیچ احاطه میشدند و سرانجام پیکرهها به نقشهای کوچک تنیده در نقشهای گیاهی تبدیل شدند. در کاشان پیکرههای انسانی اغلب در برابر یک منظره قرار میگرفتند. گاه پیکره و بعدها دو پیکره نشسته بکار میرفت که در حال صحبت باهم بودند. در بین النهرین ظروفی تولید میشد که تزئین برجسته داشتو با اسلیمی های سلجوقی مزین شده بود. این ظروف خشنتر از ظروف ایرانی بود. در اواخر قرن ششم سفالینه های زیبای مینایی تولید شد. این ظروف در شهرهای کاشان، ری و احتمالاً ساوه تولید میشدند که دارای تزئیناتی شبیه ظروف زرینفام کاشان بودند. گاه هم وقایع شاهنامه و صحنه های نبرد در ترکیب بندی های کوچک ارائه میشد. در سالهای آخرین قرن ششم، پیشرفت تکنیکی قابل توجه بود و اولین نمونه های سفالینهٔ لاجوردی تولیدشد. در دورهٔ سلجوقی، هنر و فن فلزکاری نیز به شکوفایی و توسعه ویژهای دست یافت. از فلزات بکار رفته در قرنهای پنج و شش مفرغ بود که آنرا قالب ریزی و کنده کاری میکردند و گاه با نقره و مس خاتم کاری و یا مشبک کاری میکردهاند و حتی گاه میناکاری هم انجام میشده است. در تعداد بیشماری از اشیاء آن دوران از قالبها و الگوهای سنتی باستانی بهره گرفته میشد. مانند بخوردانهای خاتمکاری یا مشبک کاری شده که بیشتر به شکل حیوانات ساخته میشدند. از نمونههای برجسته فلزکاری در عهد سجلوقی میتوان از بخوردارن مفرغی به شکل شیر نام برد که مشبککاری شده است. و نیز بشقاب مفرغی که درو آن کتیبهٔ خط کوفی مزین شده است و پیکرهٔ جانورسانی روی آن کار شده است. آثاری نیز از هنرمندان خراسان به امضاء رسیده که اطلاعاتی در این زمینه ارائه میدهند. سبک فلزکاری سلجوقی بیشتر صریح، شاداب و با توجه به جزئیات میباشد دورهٔ سلجوقی در هنر ایران شامل سالهایی است که این سلسله در ایران و آناتولی صاحب قدرت شدند و نیز شامل ادوای است از نابسامانی و انحطاط تاریخ سلجوقیان در ایران که به این ترتیب دو سده به طول انجامید. نوآوری های معماران ایرانی در این دوره از هند تا آسیای صغیر نتایج و پیآمدهای وسیعی در بر داشت؛ و هنرمندان در گسترهٔ وسیعی از هنرها، شامل نساجی و سفالگری، عاجکاری، فلزکاری با ویژگیهای منطقهای آثار ماندگاری را خلق کردند. همانطور که گفته شد سلجوقیان قبیلهای از نژاد ترکان اغوز بودند و نام خود را ازُ سلجوق یکی از رؤسای خود گرفتند. آنها پس از گرایش به اسلام از اغوزها جدا شدند و به خدمت سامانیان در آمدند و در حومهٔ سمرقند سکنیٰ گزیدند. سپس سلطان محمود غزنوی به سلجوقیان اجازهٔ سکونت در منطقهٔ خراسان را در این اسکان نخستین هستهٔ مرکزی سلطنت آنان را که در عرض نیم قرن امپراتوری منسجم ولی مستعجلی بود، تشکیل داد. این امپراتوری به تدریج گسترش یافت و شامل همهٔ آسیای صغیر نیز شد و تحولات نژادی و زبانی وسیعی در مناطق مختلف بهوجود آورد. از این زمان به بعد ترکان سرتاسر آناتولی را گرفته و زبان و نژاد خود را تحمیل نمودند. در منطقهٔ آذربایجان نیز تحولاتی از این دست صورت گرفت؛ اما مرکز ایران با جذب ترکان و ایرانی کردن آنها روش متفاوتی را در پیش گرفت. سلجوقیان در سال ۴۳۱ صاحب کل خراسان شدند و به طرف مرکز ایران روی آوردند و شهر ری و اصفهان را تصرف کردند. طغرل رهبر آنها در سال ۴۴۷ وارد بغداد شد و از خلیفه وقت لقب سلطان دریافت نمود و بازوی نظامی خلافت عباسی گردید. سپس جانشین او الب ارسلان، آذربایجان، شمال بینالنهرین و سوریه را تصرف کرد و سپس بر امپراتور بیزانس غلبه نمود و راه نفوذ سلجوقیان به آناتولی گشوده شد. سپس ملکشاه پسر او، نظام الملک را که یکی از فرهیختگان ایرانی بود و سیاستمداری بزرگ و توانا و نماینده طبقهٔ حاکم ایرانی و مشاور پدرش به شمار میآمد، به وزارت خود برگزید. ارکان امپراتوری سلجوقی علیرغم شکوه و جلال ظاهریش، سست و رو به نابودی بود. این قوم صحرانشین فاقد مفهوم ملت و حکومت بودند و سرزمینهای مفتوحه را ملک شخصی خانوادهٔ خان میپنداشتند. تا زمان مرگ سنجر در سال ۵۵۲ ًسلطنت سلجوقیان، در خراسان و ماوراءالنهر ادامه یافت. این مناطق بعدا تحت سلطهٔ یک سلسلهٔ ترک نژاد دیگر یعنی خوارزمشاهیان قرار گرفت. تا اینکه این سلسله در مقابل تهاجم مغولان در سال ۶۱۶ از پای درآمد. دورهٔ سلجوقی یکی از ادوار خلاقه جهان اسلام است. در این دوره در همهٔ زمینههای هنری پیشرفتهایی باشکوه صورت گرفت که از نظر سبک تفاوت های منطقهای وجود داشت. در زمینهٔ معماری عناصر رنگی وارد شد و از آجر برای تزئین بهره گرفته شد. سبک چهره های جانوری ادامهٔ هنر ساسانی بود. پیکرههای انسانی گاهی به طور مستقل در تزئینات سفالینه ها به کار میرفت و به صورت طاق یا جفت و اغلب درون طرحهای هندسی تصویر میشد. این دوره از نظر پیشرفتها و تحولات وسیع در کل زمینههای هنری بسیار چشمگیر و برجسته بود. اوج هنر اسلام در دوره سلجوقی بوده است